15. Het kadaster in Hapert - 4. Het oude en het nieuwe wegenpatroon
Op de kadasterkaart staan de 'openbare wegen' duidelijk aangegeven als een strook grond zonder perceelnummer. Waarschijnlijk waren de gemeenten op een of andere manier verantwoordelijk voor deze wegen. Maar op de militaire kaart staan een hele boel extra wegen of paden. Waarschijnlijk zijn dat allemaal paden of zandwegen met een zogenaamd recht van overpad. Dat is ook logisch want de meeste percelen op de kaart waren vanaf de 'openbare wegen' niet te bereiken zonder over een ander perceel te lopen, dat mogelijk van een andere eigenaar was. Dit is natuurlijk al een eeuwenoud probleem en in aktes van na de Middeleeuwen komt het recht van overpad regelmatig voor en wordt het vastgelegd bij verkoop van een perceel of bij vererving. Uiteraard was het recht van overpad toen regelmatig een bron van ruzie en dat schijnt het nog steeds te zijn.
In praktijk ging het bij het recht van overpad meestal over een of twee boeren die over het erf van een derde mochten lopen en rijden om bij hun eigen akkers te komen. Maar op de kadasterkaart is duidelijk te zien dat er veel percelen zijn en maar heel weinig 'openbare wegen'. Sommige paden moeten dus in praktijk zo'n beetje openbare weg geworden zijn. Het kerkpad in Hapert is een duidelijk voorbeeld van 'openbaar recht van overpad' maar wel met een heel andere functie dan toegang voor de boer.
Ik weet niet hoe dit 'openbare recht van overpad' in de wet precies geregeld was. Maar ik kan me herinneren, dat eind jaren 1950 de gemeente de Lindenstraat in Hapert wilde bestraten. Daarvoor moest toen eerst de grond onder die weg onteigend worden want de erfscheidingen van de bewoners aan beide kanten, lagen ongeveer in het midden van de bestaande zandweg! Die oude zandweg was in feite dus een 'recht van overpad' voor iedereen.
De 'openbare wegen'
Op de kadasterkaart zijn de 'openbare wegen' duidelijk zichtbaar, maar bij het vergelijken met de militaire kaart en met de kaart van Verhees blijkt dat sommige niet of nauwelijks (meer) gebruikt worden rond 1830. Waarschijnlijk zijn dit de eeuwenoude wegen die overbodig zijn geworden door de aanleg van de 'dijken' in de zeventiende tot aan de negentiende eeuw. In Hapert zijn dit vooral de noord-zuid wegen. De belangrijkste oude noord-zuid wegen zijn de twee die, bij De Pan net buiten de gemeente, splitsen uit een weg die vanuit Postel en vanuit Luyksgestel en Lommel komt. Die laatste weg is onderdeel van de belangrijke handelsroute van Den Bosch naar Maastricht en Luik vice versa.
In westelijke tak is deels nog steeds in gebruik en loopt via Dalem en Ganzenstart, Kerkstraat naar De Voort. Voorbij het Wagenbroeks Loopje buigt deze weg rond 1830 naar rechts naar Lemel en dan naar de Hoogeloonse weg. Maar oorspronkelijk liep deze weg min of meer rechtdoor naar het noorden, naar de verbindingsweg tussen Casteren en Hoogeloon. Rond 1950 was van die tak nog een stukje in gebruik naar een paar huizen.
De andere tak van deze weg bleef vanaf De Pan op de hei en liep bijna in rechte lijn vlak bij de grens met Eersel over de heide naar Hoogeloon. Het laatste stuk van deze weg bij Hoogeloon is gebruikt in de Hoogeloonse weg, het grote stuk op de hei was rond 1830 zo te zien praktisch buiten gebruik. Het doortrekken van de Hoogeloonse weg, waarschijnlijk al voor 1800, langs de Kuil en via de Nieuwstraat naar het pleintje heeft het handelsverkeer duidelijk omgeleid. Bovendien was rond 1810 de steenweg van Den Bosch naar Luik praktisch klaar en ofschoon deze weg niet het succes werd dat men verwachtte, zal deze toch flink wat verkeer getrokken hebben. En daarmee is de oostelijke tak van de noord-zuid route waarschijnlijk in onbruik geraakt en dat zou de reden kunnen zijn dat Herberg de Pan is verdwenen.
Deze kaart is een deel van de militaire kaart van 1836, in grijstinten, en laat het meest zuidelijke stuk van Hapert zien. Hier liep in die tijd een wirwar van zandwegen omdat hier al eeuwen veel handelsverkeer was en de voerlieden regelmatig een betere route zochten als de oude kapot gereden was. Ik heb in groen aangegeven wat waarschijnlijk de belangrijste oude routes waren rond 1800. In rood de dijken die in de honderd vijftig jaren daarvoor waren aangelegd: meestal veel rechtere wegen die desnoods dwars door een moerasje gingen.
Op de kaart staat de Bredase baan (gereed in 1788) van Breda naar de steenweg Den Bosch - Luik; bij Lommel was de aansluiting. De andere dijk in het zuiden is de weg van Eersel naar Postel en verder richting Antwerpen en Brussel. Het stukje 'rode' weg rechtsboven is een stukje van de Eerselse dijk tussen de Ganzenstart en de Eerselse kapel.
Bij het cijfer 1 lag Herberg de Pan en bij 2 Herberg de Heastert.
De Kuil als hindernis
De Kuil is duidelijk eeuwenlang een grote hindernis geweest voor het verkeer, de naam geeft waarschijnlijk ook de reden: een diep moeras of een vennetje. Ik ben wel eens tegengekomen dat hier een kuil lag waar medicinale bloedzuigers werden gekweekt. Die werden dan door Hapertse teuten uitgevent.
Er is ook nog een oude oostwest weg geweest die bedoeld was om dit moeilijke punt te vermijden. Vanaf het Pleintje liep een dijk via de Nieuwstraat en dan rechtsaf de hei op, over het Wagenbroeks Loopje en door het bijbehorend moeras en dan richting Duizel. In de buurt van de latere boerderijen valt deze weg dan weer samen met Grindweg. Het eerste deel van de Grindweg, gerekend vanaf Duizel richting Hapert, ligt dus op dit tracé. Rond 1950 kon een deel van deze oude weg nog als fietspad en karrespoor gebruikt worden als een kortere weg van de Nieuwstraat naar De Wijer.
Op de kadasterkaart van Duizel uit 1832 staat het Duizelse stuk van deze oude weg natuurlijk ook, maar daar staat er bij dat dit de Grindweg is! Op het Hapertse deel van de kadasterkaart nog niets te zien is van de van de Grindweg. Blijkbaar was de aanleg van die weg toen net zo'n beetje tot dit punt gevorderd en moest de aanleg van het weglichaam langs de Kuil nog beginnen. Op de militaire kaart van ca. 1836 is de hele Grindweg klaar, ook in Hapert.
Opmerkingen
- Opmerking 1: Er staan twee eerdere artikelen over de wegenpatronen in Hapert in de loop der eeuwen op deze site. Deze artikelen zijn vooral op basis van de militaire kaarten en die zijn weer grotendeels op de kadasterkaarten gebaseerd. Ze staan hier:
- Over de wegen rond Hapert vanaf de Middeleeuwen: 09. De weg zoeken in Hapert - deel 1
- Over de lokale wegen in Hapert vanaf ca. 1800: 10. De weg zoeken in Hapert - deel 2
- Opmerking 2: De eerste kadasterkaarten en de bij behoorde omschrijving staan online. Het is even zoeken, maar de informatie is dan ook zeer gedetailleerd en waarschijnlijk zeer betrouwbaar: Kadasterkaarten. Hapert dorp is sectie C van de Gemeente Hoogeloon, Hapert en Casteren en Dalem en Herberg de Pan is sectie B. Zie ook ref 57.
Informatie uit het kadaster van 1832
- 12. Het kadaster in Hapert - 1. Invoering rond 1830
- 13. Het kadaster in Hapert - 2. Nieuwe verhoudingen na 1800
- 14. Het kadaster in Hapert - 3. Opvallende inwoners
- 15. Het kadaster in Hapert - 4. Het oude en het nieuwe wegenpatroon
Een overzicht van alle artikelen op deze site vindt U onder de tab "Artikelen" of klik "Hier"